Thu gom rác thải nhựa tại Khu du lịch hồ Ba Bể, Bắc Kạn (Ảnh sưu tầm)

Rác thải nhựa là những chất không được phân hủy nhiều trong môi trường, bao gồm nhiều chai lọ, túi đựng, đồ chơi cũ bằng nhựa và chất thải nilong gồm các bao bì bằng nhựa polyethylene (PE) sau khi sử dụng trở thành rác thải. Rác thải nilong thực chất là một hỗn hợp nhựa, trong đó chiếm phần lớn là nhựa PE là chất khó phân hủy. 

Theo các chuyên gia về chất thải rắn, Việt Nam đứng thứ 4 (sau Trung Quốc, Indonensia, Philippines) ở châu Á phát sinh nhiều chất thải nhựa. Báo cáo của Liên Hiệp Quốc xếp Việt Nam ở vị trí thứ 17 trong 109 quốc gia có mức độ ô nhiễm rác nhựa lớn trên thế giới. Theo Vụ Quản lý Chất thải, Tổng cục Môi trường Bộ Tài nguyên và Môi trường, nếu chất thải nhựa và túi ni lông không được tái sử dụng, tái chế, lượng chất thải nhựa và túi ni lông thải bỏ ở Việt Nam xấp xỉ 2,5 triệu tấn/năm, riêng hai thành phố lớn là Thành phố Hà Nội và Thành phố Hồ Chí Minh thải ra môi trường khoảng 80 tấn nhựa và túi ni lông/ngày. Số lượng bao bì nhựa và túi ni lông sử dụng ngày càng gia tăng ở Việt Nam dẫn đến lượng thải bỏ tăng dần theo từng năm. Tỷ lệ rác thải bao bì, túi ni lông không được tái sử dụng, phải chôn lấp chiếm khoảng từ 5 - 8% tương đương với khoảng 2,5 triệu tấn/năm. Chỉ số nhựa tiêu thụ tính trên đầu người tại Việt Nam tăng nhanh trong những năm qua. Nếu như năm 1990, mỗi người Việt tiêu thụ khoảng 3,8 kg/năm thì đến năm 2015, con số này đã tăng lên 49 kg/người/năm, gấp gần 13 lần. Lượng rác thải nhựa ngày một tăng, trong khi đó việc thu gom và xử lý vẫn còn nhiều hạn chế. Chất thải nhựa và túi ni lông phát sinh từ các hộ gia đình, chợ, khu du lịch, khu vực công cộng ở Việt Nam chưa được tiến hành phân loại tại nguồn. Trong đó, một số ít loại chất thải nhựa có giá trị tái chế được thu gom mang tính chất tự phát ở quy mô ít hộ gia đình, người thu gom rác và nhặt phế liệu tự do. Còn chất thải nhựa không có hoặc có giá trị tái chế thấp, gồm túi nilon, hộp xốp các loại, ống hút nhựa... sử dụng một lần bị thải ra môi trường. Chúng được xử lý cùng với chất thải rắn sinh hoạt. Trong khi đó, việc xử lý chất thải rắn sinh hoạt hiện nay còn tồn tại nhiều hạn chế, bất cập. Hai phương pháp xử lý chủ yếu là chôn lấp và đốt. Phương pháp chôn lấp gây tốn diện tích đất, chất thải không được xử lý triệt để, tiếp tục tồn tại lâu dài gây ô nhiễm đất, ô nhiễm nước. 

Tác hại của rác thải nhựa bắt nguồn từ các đặc tính của nhựa là khó phân hủy; chứa một số chất phụ gia có hại; quá trình phân hủy sản sinh khí nhà kính. Theo tính toán của các nhà khoa học, để phân hủy một chai nhựa cần từ 450 - 1000 năm; ống hút từ 100 - 500 năm; cốc ly xốp từ 50 - 200 năm; túi nhựa từ 500 - 1000 năm; bỉm, tã lót từ 250 - 500 năm. 

Rác thải nhựa gây tác hại nghiêm trọng đến sức khỏe con người. Theo các nhà khoa học, sự lan truyền của các chất ô nhiễm hữu cơ khó phân hủy (POPs) thông qua chuỗi thức ăn gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khỏe con người. Nhựa sẽ dễ dàng tan chảy trong khoảng nhiệt độ từ 70 - 800 độ C và hòa vào thực phẩm, đi vào cơ thể người. Việc tiếp xúc thường xuyên với các hóa chất trong đồ nhựa dùng một lần như BPA, styrene sẽ gây ra nguy cơ mắc các bệnh như ung thư, viêm gan, dị ứng, rối loạn hệ thần kinh, rối loạn nội tiết và vô sinh. Quá trình phân hủy rác thải nhựa có thể tạo ra các hạt vi nhựa. WWF dẫn con số thống kê, hạt vi nhựa có trong 93% số mẫu nước đóng chai từ 11 nhãn hàng tại 9 quốc gia. Mỗi người hấp thụ tối đa 4.620 hạt vi nhựa/năm qua ăn uống với những nước tiêu thụ nhiều hải sản. Ngoài ra, mỗi năm mỗi người hít vào 13.731 - 68.415 hạt vi nhựa từ các đồ đạc trong gia đình. Các vi hạt nhựa có thể xâm nhập và phá hủy tế bào trong cơ thể của các loài sinh vật trong nước ngọt và trong môi trường biển; chúng có thể là vật trung gian gây tích tụ các loại hóa chất nguy hiểm, khi động vật ăn vào sẽ bị nhiễm độc, chất độc này lại được chuyển sang con người khi con người ăn các động vật đó. 

Rác thải nhựa tác động tiêu cực đến sinh thái biển. Các chất thải như đồ nhựa, túi nhựa, chai nhựa, bình thủy tinh, giày dép cũ... phần lớn sẽ trôi ra biển thông qua sông ngòi và cống rãnh. Chất thải nhựa, cao su thường phân hủy rất chậm, chúng thường bị nhầm lẫn với thức ăn của các động vật biển. Nhiều đồ thải từ nhựa, cao su, vỏ lon,… đã được tìm thấy trong dạ dày của các loài cá, rùa và chim biển. Các hạt nhựa bị nuốt vào có thể gây tắc nghẽn hoặc hư hại thành ruột, làm giảm khả năng hấp thụ thức ăn của sinh vật, hoặc làm chết sinh vật. Theo WWF, 270 loài sinh vật bị ảnh hưởng trực tiếp từ rác thải nhựa đại dương, trong đó, hơn 240 loài có nhựa trong hệ tiêu hóa.  Ngoài ra, các hạt vi nhựa có lẫn trong nước biển có khả năng hấp phụ các chất ô nhiễm hữu cơ khó phân hủy có sẵn trong nước biển và trầm tích biển. Các chất ô nhiễm hữu cơ khó phân hủy (PBTs) bao gồm các chất như: Polychlorinated biphenols (PCBs), hydrocacbon đa hình (PAHs), hexachlorocyclohexan (HCH) và thuốc trừ sâu DDT được đề cập trong Công ước Stockholm về các chất ô nhiễm hữu cơ khó phân hủy. Các chất này có tác dụng làm gián đoạn nội tiết tố sinh sản, tăng tần suất đột biến trong phân bào dẫn đến nguy cơ ung thư. Các sinh vật biển ăn phải các hạt vi nhựa sẽ làm tăng nguy cơ các sinh vật bậc cao (bao gồm cả con người) có thể bị ảnh hưởng bởi các chất ô nhiễm hữu cơ khó phân hủy, dẫn đến nhiều bệnh lý như vô sinh, ung thư...

Rác thải nhựa ảnh hưởng nghiêm trọng đến biến đổi khí hậu. Dù phải mất thời gian rất lâu nhưng rác nhựa vẫn sẽ phân hủy dưới tác động của tự nhiên và ánh mặt trời. Trong số các loại nhựa được thí nghiệm, nghiên cứu, thành phần sản sinh ra nhiều khí gây hại nhất là nhựa polyetylen có trong túi mua sắm, cũng là loại polime tổng hợp được sản xuất và thải ra môi trường nhiều nhất trên thế giới. Và đồng thời, đây cũng là nguồn thải ra methane và ethylene lớn nhất, tác động thẳng đến quá trình Trái đất nóng lên và mực nước biển dâng cao, đe dọa đến nhiều cộng đồng sinh sống ven biển. 

Để giải quyết hiệu quả tình trạng “ô nhiễm trắng” trên phạm vi toàn cầu, tại các Hội nghị Thượng đỉnh G7 mở rộng tại Canada, Kỳ họp lần thứ 6 Đại Hội đồng Quỹ Môi trường toàn cầu tại thành phố Đà Nẵng, Hội nghị WEF Davos 2019 Thụy Sỹ, Thủ tướng Chính phủ Việt Nam Nguyễn Xuân Phúc đã đề xuất nhiều sáng kiến, kêu gọi cộng đồng quốc tế cần có hành động hiệu quả, quyết liệt giải quyết vấn đề rác thải nhựa. 

Thực hiện cam kết của Thủ tướng Chính phủ và phát động của Liên Hợp Quốc về “Giải quyết ô nhiễm nhựa và ni lông”, Bộ Tài nguyên và Môi trường đã phát động Phong trào “Chống rác thải nhựa” với sự tham gia của các bộ, ngành, các tổ chức chính trị, tổ chức quốc tế và cam kết của các hiệp hội doanh nghiệp, các siêu thị, trung tâm thương mại trong việc cắt giảm các sản phẩm nhựa sử dụng một lần. 

Phong trào đã tạo được kết quả bước đầu với sự tham gia của các cơ quan truyền thông, nhiều hoạt động thiết thực, cụ thể được triển khai như Phong trào “Ngày Chủ nhật Xanh”; chiến dịch ống hút giấy giúp Nestlé Milo giảm thiểu gần 700 tấn rác thải nhựa dùng trong sản xuất mỗi năm; sử dụng vật liệu thân thiện với môi trường trong bao gói sản phẩm rau xanh ở hệ thống các siêu thị Big C, Co.op mart, … đang hình thành liên minh các nhà bán lẻ chống rác thải nhựa, cùng rất nhiều hoạt động của cộng đồng trong giải quyết vấn đề rác thải nhựa. 

Đặc biệt, năm 2020, Quốc hội đã thông qua Luật Bảo vệ môi trường 2020, trong đó bổ sung quy định về giảm thiểu, tái sử dụng, tái chế và xử lý chất thải nhựa; hạn chế sử dụng các sản phẩm nhựa dùng một lần và túi ni lông khó phân hủy; khuyến khích sản xuất các sản phẩm thân thiện với môi trường thay thế sản phẩm nhựa truyền thống. Chính phủ cũng đã ban hành nhiều chính sách, chiến lược để kiểm soát ô nhiễm môi trường do sử dụng túi ni lông, sản phẩm nhựa trong sinh hoạt, quản lý chất thải rắn. Tronng Chiến lược quốc gia về quản lý tổng hợp chất thải rắn đến năm 2025, tầm nhìn đến năm 2050, Thủ tướng Chính phủ đã giao trách nhiệm cụ thể cho từng bộ, ngành trong hoàn thiện thống văn bản pháp luật và cơ chế chính sách ưu đãi, khuyến khích các hoạt động giảm thiểu, tái sử dụng và tái chế chất thải rắn; có phương án tăng thuế nhập khẩu đối với phế liệu nhựa, thuế xuất khẩu đối với các sản phẩm hạt nhựa được tái chế từ nhựa phế liệu; tăng thuế bảo vệ môi trường đối với các sản phẩm nhựa không thân thiện với môi trường và sản phẩm có chứa hạt vi nhựa, tiến tới chấm dứt việc sử dụng túi ni lông khó phân hủy; sửa đổi, bổ sung các tiêu chuẩn, quy chuẩn kỹ thuật quốc gia về chất thải rắn; đẩy mạnh nghiên cứu khoa học, hiện đại hóa công nghệ và sản xuất thiết bị tái chế, xử lý chất thải rắn; rà soát, điều chỉnh quy hoạch quản lý chất thải rắn; tăng cường tuyên truyền, giáo dục nâng cao nhận thức. Trong thời gian tới, Chính phủ sẽ tiếp tục chuyển đổi mô hình tăng trưởng, thúc đẩy xây dựng nền kinh tế tuần hoàn, trong đó chú trọng giảm thiểu, tăng cường tái chế, tái sử dụng, tận dụng tối đa giá trị của rác thải nhựa cho phát triển kinh tế - xã hội... 

Mới đây, ngày 22/7/2021, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Quyết định 1316/QĐ-TTg phê duyệt Đề án tăng cường công tác quản lý chất thải nhựa ở Việt Nam, theo đó, Đề án phấn đấu đến năm 2025, sử dụng 100% túi nylon, bao bì thân thiện với môi trường tại các trung tâm thương mại, siêu thị phục vụ cho mục đích sinh hoạt thay thế cho túi nylon khó phân huỷ, đảm bảo thu gom, tái sử dụng, tái chế, xử lý 85% lượng chất thải nhựa phát sinh; giảm thiểu 50% rác thải nhựa trên biển và đại dương; phấn đấu 100% các khu du lịch, các cơ sở lưu trú du lịch, các khách sạn không sử dụng túi nylon khó phân hủy và sản phẩm nhựa dùng một lần; giảm dần mức sản xuất và sử dụng túi nylon khó phân hủy và sản phẩm nhựa dùng một lần trong sinh hoạt. 

Đối với tỉnh Bắc Kạn, thời gian qua, UBND tỉnh đã quan tâm chỉ đạo, phê duyệt, triển khai Kế hoạch thực hiện Phong trào “Chống rác thải nhựa” trên địa bàn tỉnh nhằm tuyên truyền, vận động, kêu gọi các tổ chức, cá nhân nâng cao nhận thức, thay đổi hành vi, thói quen sử dụng sản phẩm nhựa dùng một lần, túi nilon khó phân hủy; thu gom, phân loại các sản phẩm đã qua sử dụng hoặc tái sử dụng để giảm thiểu khối lượng chất thải cần phải xử lý, góp phần giảm thiểu ô nhiễm môi trường, bảo vệ sức khỏe con người và hệ sinh thái. 

Văn phòng UBND tỉnh sử dụng chai nước thủy tinh trong các cuộc họp, hội nghị

Theo đó, các sở, ban, ngành, cơ quan, đơn vị trên địa bàn tỉnh đã tăng cường quán triệt, phổ biến các văn bản thuộc lĩnh vực môi trường, tác hại của chất thải nhựa đến toàn thể cán bộ, công chức, người lao động. Tuyên truyền, quán triệt không sử dụng các sản phẩm nhựa khó phân hủy, sử dụng một lần trong hoạt động của cơ quan, đơn vị. Mỗi cán bộ, công chức, viên chức, người lao động hành động và vận động người thân cùng thực hiện “Nói không với sản phẩm nhựa sử dụng một lần”. Vận động mọi người xây dựng thói quen, hành vi sử dụng sản phẩm dễ phân hủy hoặc có thể tái chế, tái sử dụng để thay thế sản phẩm nhựa dùng một lần và túi ni lông khó phân hủy; không sử dụng ly, cốc, bình nhựa sử dụng một lần để tiếp khách và trong sinh hoạt tại cơ quan, đơn vị. 

Việc giảm thiểu, phân loại túi ni lông khó phân hủy được được lồng ghép trong các phong trào bảo vệ môi trường như: Hưởng ứng Ngày Môi trường thế giới 5/6; Chiến dịch Làm cho thế giới sạch hơn; Ngày Đất ngập nước; Ngày Quốc tế đa dạng sinh học; Ngày Nước thế giới 22/3; Tuần lễ Biển và Hải đảo Việt Nam và hưởng ứng Ngày Đại dương thế giới... 

MTTQ tỉnh tổ chức tuyên truyền, vận động người dân thực hiện việc phân loại, thu gom rác thải sinh hoạt tại Lễ mít tinh hưởng ứng Ngày môi trường thế giới năm 2022 tại xã Tân Tú, huyện Bạch Thông

Tuy nhiên, hiện nay, vẫn còn nhiều người chưa có ý thức chủ động thu gom, phân loại rác thải sinh hoạt; một số nơi, rác thải còn vứt bừa bãi nơi công cộng; tỷ lệ thu gom, xử lý rác thải nông thôn còn thấp; các sản phẩm bao bì thân thiện với môi trường hiện nay chưa được dùng phổ biến để thay thế túi nilông; chưa thực hiện được phân loại rác thải ngay tại nguồn do ý thức và thói quen của người dân và chưa có sự đầu tư đồng bộ trong việc thu gom, xử lý... 

Để giảm thiểu rác thải nhựa trên địa bàn tỉnh Bắc Kạn, cần tiếp tục đẩy mạnh công tác tuyên truyền rộng rãi đến từng cán bộ, công chức, viên chức, người lao động, hội viên các tổ chức đoàn thể, Nhân dân về tác hại của chất thải nhựa và túi ni lông khó phân hủy đối với kinh tế, xã hội, môi trường và sức khỏe con người; giảm thiểu tiêu dùng, tiến tới từ bỏ thói quen sử dụng túi ni lông khó phân hủy và sản phẩm nhựa dùng một lần; tăng cường phân loại để chất thải nhựa có thể được tái sử dụng, tái chế. 

Người đứng đầu các cơ quan, đơn vị trước mắt hạn chế sử dụng nước đóng chai, sản phẩm nhựa dùng một lần trong các cuộc họp, hội nghị, hội thảo và các hoạt động khác của đơn vị. 

Ngành chức năng và các địa phương tích cực vận động các doanh nghiệp, các cơ sở sản xuất túi ni lông khó phân hủy chuyển sang sản xuất túi ni lông thân thiện môi trường, các loại túi đựng hàng thân thiện môi trường. Vận động các doanh nghiệp, trung tâm thương mại, siêu thị, chợ, cửa hàng tiện lợi, nhà sách, cửa hàng ăn uống, các tổ chức và cá nhân bán lẻ trên địa bàn giảm sử dụng các sản phẩm nhựa dùng một lần; giảm thiểu đóng gói bao bì sản phẩm bằng nhựa và ni lông khó phân hủy, tăng cường sử dụng các sản phẩm từ vật liệu thân thiện với môi trường; có các hình thức cụ thể nhằm khuyến khích khách hàng đem theo túi khi đi mua sắm, hạn chế sử dụng túi ni lông và sản phẩm nhựa dùng một lần. Kịp thời biểu dương, khen thưởng để động viên các cá nhân, tập thể, doanh nghiệp, tổ chức có đóng góp tích cực cho Phong trào “Chống rác thải nhựa”, bảo vệ môi trường. 

Bên cạnh đó, mỗi người dân cần nêu cao tinh thần trách nhiệm, tích cực tham gia, tổ chức các hoạt động chống rác thải nhựa bằng các sáng kiến và hành động cụ thể, thiết thực. Thay đổi thói quen, nói không với các sản phẩm nhựa sử dụng một lần, túi ni-lông thông qua việc mua sắm, trong sinh hoạt, làm việc, lao động thường ngày; sử dụng thay thế bằng các loại sản phẩm thân thiện với môi trường. Tham gia tích cực các hoạt động bảo vệ môi trường tại nơi sinh sống bằng những hành động nhỏ nhất như phân loại, tái chế, tái sử dụng chất thải, sử dụng tiết kiệm nguyên, nhiên liệu; lên án kịp thời những hành vi gây ô nhiễm môi trường, thói quen sử dụng lãng phí tài nguyên, năng lượng…/.