Đầu xuân, khi mưa bụi lất phất trên những cánh đào cũng là lúc các gia đình người Nùng ở Bắc Kạn chuẩn bị làm lễ Tài khoăn cho người già trong nhà. Có lẽ, lễ Tài khoăn là lễ được mở sớm hơn cả trong năm của đồng bào Nùng. Bởi đó là lễ trả nghĩa mẹ cha và cũng là để cầu an giải hạn cho tất cả các thành viên khác trong gia đình, cốt sao được an tâm mà làm ăn, người già thì tinh thần phấn chấn, khỏe mạnh để vui sống cùng con cháu.

Nghệ nhân Nông Văn Hồ (ngoài cùng bên phải) cùng người phụ lễ cắt dán bài trí mâm thờ "lườn va" theo tín ngưỡng Pựt của người Nùng huyện Na Rì

Công tác chuẩn bị được những người phụ lễ khéo tay cắt dán tại chỗ, ghép bè hoa, dựng “lườn va” - nhà để bà mụ ở theo quan niệm của người Nùng. Những cành khảo quang, hoa chuối rừng đỏ thắm cũng được các “nàng hương”, người phụ lễ mang từ rừng xuống.

Sau khi chuẩn bị xong, thầy bắt đầu hành lễ, lúc này trong nhà rộn ràng tiếng xáu mặc (chùm chuông đồng của người hành lễ). Giọng thầy vang vang trong ngôi nhà ấm cúng, các thành viên trong gia đình tinh thần vô cùng phấn chấn.

Nghệ nhân Nông Văn Hồ, người đã thực hành nhiều lễ Tài khoăn trú tại xã Xuân Dương, huyện Na Rì cho biết, theo phong tục của người Nùng, việc tổ chức lễ Tài khoăn cho người già là rất quan trọng. Thường khi người được mừng thọ sẽ được thầy Pựt (người thực hành tín ngưỡng trong cộng đồng Nùng) xem ngày để gia đình tổ chức. Nếu người được mừng thọ có sinh nhật vào dịp đầu xuân thì lễ mừng thọ sẽ được tổ chức theo đúng ngày sinh. Còn nếu không, người hành lễ sẽ xem một ngày đẹp trong tháng Giêng để gia chủ tiến hành nghi thức này.

Lúc này, hành trình tìm hồn đã được slay (thầy) mời các đấng siêu nhiên trợ giúp. Trong suốt hành trình thực hành lễ, tiếng xáu mặc vẫn đều vang, giọng hát thầy Pựt khi trầm, khi bổng cùng xôn xao tiếng nói cười.

Những người phụ nữ trong họ tộc trả lời câu đối của thầy Pựt tại lễ Tài khoăn

Đến cửa “Va” (cửa bà mụ), thấy Pựt ra câu đố, các thành viên nữ trong gia đình ngồi cạnh trả lời. Cách trả lời cũng rất độc đáo, với nhịp điệu, âm thanh như thể hát sli.

Mâm lễ chuẩn bị cho nghi thức mừng thọ của người Nùng khá đơn giản, chỉ cần hai mâm với những vật cúng không quá cầu kỳ. Một mâm chính gồm 4 bát gạo để thắp hương, 5 chén, quà bánh… Điều đặc biệt, trong mâm lễ chỉ rót trà chứ không rót rượu.

Cạnh mâm lễ chính là một mâm khác, trong mâm đặt một bát gạo để cắm hương, bánh Mjoọc (một thứ bánh chay đặc trưng của người Nùng dùng vào việc cúng lễ) do con cái làm và mang đến. Tùy con cháu ít hay nhiều mà mâm to hay nhỏ.

Lễ mừng thọ của người Nùng nơi đây thường được tổ chức kéo dài đến 4 - 5 giờ đồng hồ.

Thường khi nhà nào tổ chức lễ mừng thọ cho người già trong gia đình, nhà có điều kiện thì mổ dê làm lễ, còn không thì có thể thay bằng ngỗng, con gái xuất ngoại sẽ mang thịt lợn quay về làm lễ, góp mâm để tỏ lòng hiếu nghĩa.

Nghi thức mừng thọ của người Nùng được các thầy Pựt và slay thực hiện theo 2 bước chính. Đầu tiên là từ nhà ra cửa. Ở bước này có 3 phân đoạn cụ thể là làm đường qua Thổ công, Thành hoàng làng đến bàn thờ tổ tiên.

Bước 2 là giải hạn, phần này có hát Pựt rất thú vị. Điều đặc biệt, những trường đoạn trong các phần đều rất hấp dẫn với những câu hát, câu khấn mời của thầy Pựt tương ứng với mỗi bước, mỗi trường đoạn trong các bước.

Sau 5 giờ đồng hồ cầu an, tẩy những điềm xui, điềm gở, cũng là lúc thầy đã làm xong “phép” slau lườn, slau làng (lau nhà cửa) để mang lại sự mát mẻ về với gia chủ, về với người được tổ chức làm lễ mừng thọ, kết thúc lễ Tài khoăn.

Ngoài mục đích tổ chức sinh nhật cho người già trong gia đình, lễ Tài khoăn của người Nùng ở huyện Na Rì còn là một phương thức giáo dục hết sức độc đáo. Qua đó, vừa để con cháu tỏ lòng hiếu nghĩa, vừa để con cháu hiểu sâu sắc về công lao của cha mẹ mà biết cách cư xử cho phải đạo làm con.

Theo ông Lương Thanh Luyện - Trưởng Phòng Văn hóa và Thông tin huyện Na Rì, lễ Tài khoăn của đồng bào Nùng trên địa bàn huyện là một mỹ tục. Bảo tồn và phát triển nghi lễ này cũng chính đã góp phần phát triển nhân cách con người trong cộng đồng Nùng ở địa phương. Để mỗi dịp tết đến xuân về, cháu con lại nhộn nhịp bước chân cùng sự kính trọng, hiếu nghĩa dâng lên cha mẹ, tổ tiên, để nhà nhà lại rộn vang tiếng nói cười trong những đêm Tài khoăn./.